Plan Zuid Amsterdam

“Hetgeen hier bezig is tot stand te komen, mag zonder kans op tegenspraak enig genoemd worden op stedebouwkundig gebied en vindt wellicht nergens ter wereld zijn weerga. De nieuwe stad is hier geworden tot een eenheid, resultaat ener speciale organisatie; die de oprechte bewondering van stadgenoot en vreemdeling opwekt. Stedebouwkundigen schoonheidstoezicht zijn hand in hand gegaan om de beste kansen, die het nieuwe Zuid bood, te kunnen verwezenlijken”. Algemeen Handelsblad - 1929

Foto: Jos Wiersema

OORLOG, VERVOLGING, VERZET, HONGER EN BEVRIJDING

De Amsterdamse Rivierenbuurt draagt nog altijd de sporen van bezetting, vervolging, tyrannie, maar ook van het verzet ertegen.
In de jaren dertig vluchtten veel Duitse joden naar Nederland om aan het Nazi-bewind te ontkomen. Onder hen waren ook Anne Frank en haar familie, die zich vestigden op Merwedeplein 37-2, in Amsterdam-Zuid.
De regering wilde alleen diegenen toelaten die in levensgevaar verkeerden. In overleg met het Comitee voor Bijzondere Joodsche Belangen werd in 1933 bepaald dat de vluchtelingen de Nederlandse staat niets mochten kosten. De staat wilde alleen gevluchte joden opnemen die de economie konden stimuleren. Voor de opvang van vluchtelingen werd het door de Joodse gemeenschap gefinancierde kamp Westerbork gebouwd. De Nederlandse joden moesten zelf voor hun geloofsgenoten zorgen. De film In de schaduw van de overwinning uit 1986 van geeft een goed
beeld van de verscheurdheid en de ontreddering binnen Amsterdams-Joodse gelederen.
Bij het uitbreken van de tweede wereldoorlog telde Amsterdam tachtigduizend joden. De meesten leefden verspreid over de volgende wijken: Nieuwmarktbuurt, Transvaalbuurt en Rivierenbuurt.

LITERATUUR EN POEZIE IN DE RIVIERENBUURT

Amsterdam Zuid in het algemeen en de Rivierenbuurt in het bijzonder hebben altijd een belangrijke rol gespeeld in de hedendaagse letteren. Verwonderlijk is dat niet, vanwege de geschiedenis van de buurt, Anne Frank en familie, en de vele duizenden anderen die in de bezettingstijd ook zijn weggevoerd en nooit meer teruggekomen. De omvang van die misdaad is nauwelijks voor te stellen. Bij ons om de hoek. Zoveel mensen. En niet eens zo heel lang geleden. Sebrenica op het Olympiaplein, of in de Maasstraat, daar waar nu een bloemenkraam en een viskar staan. Naast sommige trapportalen zie je nog steeds littekens van toen, in de vorm van soms half uitgewiste, maar nog altijd duidelijk zichtbare, handgeschilderde huisnummers - goed te lezen bij nachtelijke razzia's wanneer alles verduisterd was… In zekere zin is dit Zuid, zoals meer door de geschiedenis getekende plekken in de wereld, een openluchtmuseum dat de herinnering in stand houdt aan alles wat nooit had mogen gebeuren en dat (in ieder geval hier) wellicht niet gauw opnieuw zal plaatsvinden - zolang het maar niet vergeten wordt. Die hoop overschaduwt alle tragiek en voedt de buurt met waarde en schoonheid.

Die schoonheid wordt natuurlijk ook en vooral bepaald door het sierlijke, licht meanderende stratenplan en de onverwisselbare architectuur: de lange rijen gesloten woonblokken met hun erkers, trapportalen, ornamenten, die al meer dan zeventig jaar minzaam én over de brede lanen met hun tramrails én over bijna dorps aandoende pleintjes uitkijken. Uiterlijk is er niet veel veranderd, de tijd is er misschien niet stil blijven staan, maar je stapt zo in een andere tijd, een stilte van vroeger die iets melancholieks oproept en waarin het tegelijk aangenaam flaneren is.

Het is kortom een uitzonderlijk en een uitzonderlijk mooi en intrigerend deel van Amsterdam, en schrijvers zouden nu eenmaal geen schrijvers zijn als ze dat bij tijd en wijlen niet zouden opmerken. Wij nodigen u bij deze uit passages uit boeken voor ons op te sporen, die Plan Zuid zijn welverdiende plaats in de romankunst hebben gegeven en nog steeds geven.
(Paul Gellings en Jos Wiersema)