‘s Hertogenmolens. IJzerzandsteen van de hertog

De ’s Hertogenmolens in Aarschot werden gebouwd tussen 1508 en 1514 in opdracht van de toenmalige heer van Aarschot, Willem van Croÿ; Dit gebeurde nadat in 1489 de stad door de troepen van Maximiliaan van Oostenrijk verwoest was. De nieuwe watermolen diende als vervanging van verschillende andere verwoeste molens en als een militair bolwerk. Die militaire functie werd initieel niet gerealiseerd, wel kon door het sluiten van de sluisen het noordelijk deel van Aarschot onder water gezet worden. De watermolens vervulden tevens de rol van waterpoort op de Demer en waren als zodanig ingeschakeld in de stadsvesten. Bij de bouw van deze molens werd veel ijzerzandsteen toegepast, vooral aan de onderbouw en de pijlers. IJzerzandsteen had toen al zijn functie als bouwsteen voor hele gebouwen verloren. De heren kozen voor baksteen waarin accenten van ijzerzandsteen of witte steen verwerkt werden als bv. raam- en deuromlijstingen, muurplinten, kruisvensters en hoekkettingen, … Opvallend zijn de speklagen in de basis. Maar de steen bleef beschikbaar, de groeven waren zeker niet uitgeput en de steen had zeker zijn waarde in constructies die met water te maken hadden, zoals sluizen, watermolens en kanaaloevers.

Wie de vorige delen van de wandeling reeds gedaan heeft, kan hier de meeste typische fenomenen van ijzerzandsteen zien: de grote, kwaliteitsvolle ‘grauwe stenen’, de verwering, de ijzerconcreties, en zelfs enkele gaten van metselbijen. Ook de restauraties kan je hier terugvinden: het gebruik van mortelspecie en de inzet van Brusseliaanse ijzerzandsteen. Het gebouw werd geconsolideerd maar niet naar oorsprong gerestaureerd. Om de geest van de steen in het geheel te behouden, werden delen in gekleurd architectonisch beton gebruikt en op sommige plaatsen corenstaal.

Maar vooral interessant is dat we beschikken over heel wat historische informatie over het onderhoud. Vermits in de 17de eeuw en de 18de eeuw de eigenaar, namelijk de hertog van Arenberg, ook verschillende steengroeven op de Middelberg in Rotselaar bezat, werden de stenen van daaruit aangevoerd.

Om een voorbeeld te geven van activiteiten en kosten nemen we de campagne van 1768. De ijzerzandsteen uit Rotselaar werd gebruikt om de pijlers (masses) van de molens te herstellen. De stenen werden door Francis van Calsteren en zijn arbeiders los gekapt in een van de drie hertogelijke steengroeven in Rotselaar. Hij ontving hiervoor in totaal 222 gulden. Henry van Cantelbeeck en zijn zeven voerlieden voerden in totaal 140 karren ijzerzandsteen naar Aarschot voor een totaal bedrag van 105 gulden. In Aarschot werden de stenen afgewerkt door Charles Chavraine, maître tailleur des pierres, en zijn vijf steenkappers. Zij waren hier vijf maanden mee bezig, van 12 juni tot de eerste week van oktober. Het op maat kappen van de stenen kostte fl. 228 en het metselwerk fl. 198. Het aandeel van het transport in de totale kosten bedroeg dus 13,9%. De afstand tussen de groeve en de bouwplaats bedroeg in vogelvlucht ongeveer 6 km.

Jan Rymenams