Ontleding van een vierkantshoeve

Even buiten Wezeren staat deze imposante vierkantshoeve uit 1877. We vinden nergens een naam of een historische verwijzing terug. Net daarom is het interessant om even stil te staan bij de functionele architectuur van zo'n gebouw.

De hoeve ligt op een dalflank vlakbij een beek. Men hoeft dan niet diep te boren voor drinkwater. De schikking van de gebouwen is een combinatie van (1) veiligheid: afgesloten en met blinde muren aan de buitenzijde, soms zelfs met schietgaten, beschut tegen felle wind,... (2) een optimaal gebruik van de ruimte zodat men niet te ver moest stappen om de bedrijfsgebouwen, bakoven, mesthoop, maar ook boomgaard en moestuin te bereiken en (3) een optimaal gebruik van bouwmaterialen door de gemeenschappelijke muren van de aaneengesloten gebouwen. Tenslotte is er een handige verkeerstraffiek van de doorrijdende beweging van de te lossen karren in een enkele richting van de ingangspoort naar de tas.

De nadelen van deze bouwwijze waren dat uitbreiding van de gebouwen moeilijk was en dat bij brand meerdere aanpalende gebouwen konden getroffen worden. Er is geen standaard grondplan, maar het meest opvallend is de grote schuur voor opslag en dorsen

Het woonhuis is een waar boerenburgerhuis. Het had meestal een half ingezonken kelder als opslagplaats, een aparte keuken en woonruimte, aparte slaapkamers en een schoonkamer met de mooiste meubels,. Deze ruimte werd enkel op speciale momenten geopend of voor het ontvangen gasten gebruikt. Het woonhuis was vaak voor het licht en de warmte naar het zuiden gericht.

Mest: het bruine goud

Tot de opkomst van kunstmest zal de hoeve een sterk gemengd karakter bezitten: veldvruchten en vee zoeken een dwingend evenwicht tussen de oppervlakten nodig voor die akkerbouw en veeteelt. Mest was immers het bruine goud. Het lag op een grote hoop op het erf.

Mest is een combinatie van uitwerpselen, urine en stro, omgezet naar voedingstoffen die door de gewassen gemakkelijk kunnen opgenomen worden. Een mesthoop kon één meter diep zijn. Het stro speelde een cruciale rol en was geen 'wegwerpmateriaal'. Stro was het essentiële basiselement om de uitwerpselen van de dieren te ‘binden’ en een milieu te scheppen waarin allerlei organismen aanwezig waren om dit mengsel tot een nieuw product, nl. meststof, om te zetten. Bijgevolg was het verboden om stro dat op de hoeve gewonnen werd te ontvreemden of door te verkopen. De vochtige fractie van de mest werd opgevangen in een beerput. Dat was een met baksteen gemetselde, dicht gevoegde put in de grond, kort bij de stallen. Deze put kwam wellicht pas vanaf de 18de eeuw in gebruik op de grotere boerderijen.

In de praktijk werd de dierlijke mest bijna altijd vermengd met menselijke uitwerpselen. Het toilet van de boerderij (vaak gemak of vertrek genoemd) was doorgaans geconstrueerd boven deze beerput.

Jan Rymenams