Het zwalmpad

Een woordje geschiedenis.

Michelbeke, een klein dorpje in de Zwalmvallei, ligt in de Vlaamse Ardennen. Aangezien deze wandeling ons over de hellingen, langs de kouters en door de valleien van deze streek zal leiden, verdient het ontstaan van dit landschap een kleine toelichting. De heuvels van de Vlaamse Ardennen werden gevormd tijdens het Mioceen (tussen 20 miljoen en 5 miljoen jaar geleden), toen tektonische verschuivingen de aardkorst opstuwden. De heuveltoppen – bekend van de Ronde van Vlaanderen – vinden hun oorsprong in de getijdenwerking van de Diestiaanse Zee die toen regelmatig het land overspoelde. Het zand dat daarbij werd afgezet was rijk aan glauconiet. Glauconiet bevat veel ijzer en na het Mioceen, toen de zee zich definitief terugtrok, roestten deze ijzerhoudende zanden aan elkaar tot ijzerzandsteen. Dit vormde een harde laag die beter bestand was tegen erosie door wind en regen dan de omliggende zachtere lagen.

Het uitschuren van de rivieren tijdens het Kwartair (ca. 2 miljoen jaar geleden) legden het landschap in zijn huidige plooi. Zand houdt veel water vast, maar klei is ondoordringbaar. Telkens een rivier zo’n kleilaag doorsneed, ontstonden er bronnen (zoals deze bovenop de Berendries te Michelbeke). Een van die rivieren is de Zwalm. Het bronnengebied bevindt zich op de heuvelrug (150 m) van Vloesberg (Flobecq), maar het is pas vanaf Brakel dat de stroom Zwalm wordt genoemd. Een mogelijke verklaring voor de naam Zwalm komt van zwellen. Bij hevige regenval kan de Zwalm sterk groeien. Het is immers uitzonderlijk voor Vlaanderen is dat een rivier op een afstand van 19 kilometer een hoogteverschil van zo’n 60 meter overbrugt, waardoor deze veel energie in zich draagt – getuige ook de verschillende watermolens langs de loop, met als hoogstgelegen de Boembekemolen. De Zwalmvallei is asymmetrisch met zachte hellingen aan de westelijke zijde en steilere aan de oostelijke oever. Ook daar is de kuitenbijter Berendries een voorbeeld van.

De eerste nederzettingen in het huidige Michelbeke hadden zich genesteld in de beboste Zwalmvallei. De naam is niet toevallig afkomstig van de samentrekking van twee Germaanse uitdrukkingen die refereren naar water: ‘migilo’ of op urine lijkende modder en ‘beca’ of beek. Toch was er al voor de Germanen de nodige passage in de streek. De heirweg van het Romeinse legerkamp te Velzeke naar Bavay in Noord-Frankrijk liep door het latere Michelbeke.

De oudste vermelding van de naam ‘Mighelbeca, apud Migelbecam’ dateert echter van het begin van de 12e eeuw. In de middeleeuwen maakte de nederzetting deel uit van het Tenement van Inde: een grondgebied van een 20-tal gemeenten aan beide zijden van de huidige taalgrens. Dit gebied werd door Lodewijk de Vrome - what’s in a name! - geschonken aan een Benedictijnerabdij langs de Inde, een rivier in de buurt van Aken (begin 9e eeuw), maar na de invallen van de Noormannen kwam het in handen van het Sint-Hermeskapittel te Ronse. Het grootste deel van het Tenement werd later aangekocht door de Graaf van Vlaanderen, Gewijde van Dampierre, die het in 1289 op zijn beurt aan zijn zoon Gwijde van Namen gaf. Deze maakte van Ronse het religieuze en zakelijke centrum van de streek. Het patronaat over de parochiekerk van Michelbeke werd dan ook uitgeoefend door het kapittel. Het werd toegewijd aan Sint-Stefaan en later (vanaf 1619) aan Sint-Sebastiaan. Deze laatste heilige werd aanbeden om de dieren te beschermen tegen de pest die toen welig tierde.  

In het midden van de 17e eeuw werd de heerlijkheid Michelbeke verkocht aan Pieter Blondel, kasteelheer te Sint-Maria-Oudenhove. In 1675 verenigde de kasteelheer de heerlijkheden van Michelbeke, Lilare, Riede en Sint-Maria-Oudenhove in de baronie van Sint-Maria-Oudenhove. Een beloning door Koning Filips IV van Spanje voor bewezen diensten als raadsheer in het bestuur van de Nederlanden tijdens de Spaanse bezetting.

Bij de oprichting van de gemeenten in 1795 tijdens de Franse bezetting van de Zuidelijke Nederlanden werden Michelbeke en Sint-Maria-Oudenhove terug gescheiden. Zo kabbelde het leven, ondanks de wissels van de macht, rustig verder in deze landbouwgemeente. De inkomsten van de landbouw werden aangevuld met wat huiselijke textielnijverheid zoals in deze streken wel vaker gebeurde in de 19e eeuw. De aanleg van spoorlijn 82 op het einde van die eeuw die Aalst via Zottegem, Brakel en Ronse met het steenkoolbekken in de Borinage (Henegouwen) verbond, maakte goederenvervoer en pendelarbeid van mijnwerkers mogelijk. Vele mannen die langs deze spoorlijn woonden, beproefden hun geluk in de mijnen. De goedkope en later gratis treinabonnementen maakten het mogelijk om op het platteland te blijven wonen waar het leven toch gezonder was dan in de overbevolkte steden. Het waren niettemin lange dagen. In 1963, na de sluiting van mijnen, werd deze lijn afgeschaft en in 1978 opengesteld als recreatief wandel- en fietspad.

Op 1 januari 1971, in de tweede grote fusieronde, werd Michelbeke bij de nieuw opgerichte fusiegemeente Brakel gevoegd. Landbouw en pendelarbeid naar Brussel vormen belangrijke onderdelen van de economische activiteit, maar het toerisme naar deze zalig glooiende prachtstreek neemt een steeds groter stuk voor zijn rekening. En daarvoor rekenen we op jullie!

 

Inleiding

Het Zwalmpad is een pad voor beginners, haalbaar voor alle leeftijdscategorieën. Het is ongeveer 8 km lang, wat een kleine twee uur wandelen betekent. Het volledige pad is verhard, dus toegankelijk voor kinderwagens. Hou er natuurlijk wel rekening mee dat er hier en daar wel een stukje bergop tussen zit, maar nergens is de hellingsgraad van die aard om voor problemen te zorgen. Het leeuwendeel van het pad bevindt zich immers op de zacht hellende flank van de Zwalmvallei. In hoofdzaak worden er rustige buurt- en veldwegen gevolgd en waar het Zwalmpad even het tracé van het Mijnwerkerspad volgt, is de wandeling zelfs volledig autovrij.

Het pad wordt aangeduid door zeshoekige bordjes met groene rand waarop de naam duidelijk vermeld staat. In de wegbeschrijving wordt hier en daar wel een kleine excursie weg van het pad gesuggereerd, naar een bezienswaardigheid, een attractie voor de kinderen of een dorstlesser bijvoorbeeld, maar je kiest natuurlijk zelf.   

De startplaats bevindt zich op het Sint-Sebastiaanplein, waar je ook je wagen kwijt kan. Indien je daar geen plaats vindt, is er ook nog het vlakbij gelegen Riedeplein. Veel wandelgenot!

 

 

Parcours en bezienswaardigheden

Op het Sint-Sebastiaansplein, het vertrekpunt van onze wandeling, staat de gelijknamige kerk. De Classicistische kerk dateert van 1972-1974, maar de laat-gotische toren werd al in het begin van de 16e eeuw gebouwd. Zoals in het woordje geschiedenis werd vermeld, is Sint-Sebastiaan een van de pestheiligen. De bevolking bad tot de patroonheilige om hun vee te beschermen tegen de pest. Nog elk jaar is er een ruiterommegang op derde zondag van juni ter ere van Sint-Sebastiaan. De ommegang is in de 18e eeuw ontstaan omdat toen een pestepidemie uitbrak waarbij vele paarden het leven lieten. 

We kunnen jammer genoeg niet binnen. De poort staat weliswaar open, maar een glazen wand schermt het kerkinterieur af. Niettemin, als je binnen kijkt, kan je links van het altaar het schilderij ‘De aanbidding door de Herders’ zien hangen. Het werk vertelt het verhaal van de engel die aan een groep herders de geboorte van Christus aankondigde, waarop deze lieden zelf een kijkje gingen nemen. Het werd in 1666 geschonken aan de kerk door Pieter Blondel, de kasteelheer die Michelbeke aankocht en het dorp samen met andere heerlijkheden verenigde in de baronie van Sint-Maria-Oudenhove. Daarom zijn ook de wapenschilden van de familie Blondel op het schilderij te zien.

Het loont ook de moeite om even een ommetje rond de kerk te nemen. In de muren zijn gevelnissen verwerkt. Het zijn ingemetste terracottareliëfs die de 6 staties van de 7 weeën van Maria uitbeelden: van de vlucht naar Egypte over de besnijdenis van Jezus in de tempel en zijn opgemerkte aanwezigheid daar als 12-jarige tot de gevangenneming, kruisiging en de kruisafneming. De 7e statie – de graflegging - is uitgewerkt als een houten Piëta beeldhouwwerk. Al deze kunstwerken werden uitgevoerd door de Gentse beeldhouwer Joris Dunstheimer in 1877, die gespecialiseerd was in werken met gebakken klei. Het zijn vrij unieke werken: er zijn er slechts enkele van zijn hand te vinden in Oost-Vlaanderen.

Indien deze religieuze ornamenten minder tot jullie spreken, neem dan gerust een kijkje naar het gebouw naast de kerk: de Sint-Michaëlshoeve. In deze gesloten hoeve daterend uit 1866 worden twee kazen op ambachtelijke wijze bereid: De Michelbeke en De Triverius. De familie Backaert verwelkomt jullie om de kaas te proeven en te kopen. Ook op het Sint-Sebastiaansplein, of de ‘Plaatse’ in de volksmond, bevindt zich de gevel van de voormalige herberg ‘In Sint-Sebastiaan’. Piep gerust eens binnen door de ramen om het authentieke interieur te bewonderen. Hopelijk opent dit café ooit terug zijn deuren om onze dorst te lessen.

Maar goed: er moet nog gewandeld worden. We laten de ‘Plaatse’ achter ons en we slaan de Nieuwstraat in. Wat verderop in de straat zien we rechts van de weg parallel lopende Dorrebeek. Op het kruispunt met de Boekendries staat een wegwijzer ‘Viae Romanae’ die het traject van de Romeinse heirweg van Velzeke (Zottegem) naar Bavay in Noord-Frankrijk aanduidt. Heirwegen waren hoofdzakelijk rechte wegen, maar door latere bebouwing kon het originele tracé niet volledig gereconstrueerd worden. Dit project kaderde in een toeristische samenwerking tussen Vlaanderen, Wallonië en het departement Nord-Pas de Calais en resulteerde in een 85 km lange weg die zowel te voet, per fiets als per auto afgelegd kan worden en verschillende relevante archeologische sites met elkaar verbindt. Misschien iets om in het achterhoofd te houden voor een latere uitstap. 

We laten de Boekendries echter links liggen en blijven de Nieuwstraat volgen. Aan het volgend kruispunt slaat het Zwalmpad links de Dorrebeekstraat in. De wijnliefhebbers kunnen wel even een afslag naar rechts - eveneens de Dorrebeekstraat - overwegen. Wat verderop bevinden zich daar links van weg de wijngaarden van Landgoed Dorrebeek. Door de keuze voor hybride druivenrassen moet er minder gespoten worden en kan er met een gerust hart genoten worden van de witte, rode, rosé of mousserende wijnen die het landgoed produceert. Even samenvatten: we hebben al ambachtelijke kaas en wijn. Een mens zou van minder aan het goede leven beginnen denken.

Maar we dwalen af. Links de Dorrebeekstraat in dus. We klimmen gestaag tot het kruispunt met de Bijstierstraat en gaan schuin rechtdoor de Bieststraat in. Wat verderop gaan we tussen een paar oude linden en slaan vervolgens rechtsaf de Hoogkouterstraat in. De straat doet zijn naam eer aan. Daar kunnen we genieten van de vergezichten waar deze streek bekend voor staat. Hier valt nog een stukje onvervalst Vlaams cultuurlandschap met glooiende akkers en velden te bewonderen.

What goes up, must come down! We dalen af via de eerste zijweg links, de Kraaiestee. Gezapig stappen we langs de kouters naar beneden. Authentieke Vlaamse elementen sieren de rand van de weg, zoals oude, knoestige knotwilgen, de onvermijdelijke afgedankte badkuipen die nu als drinkbak voor het vee dienst doen en een onvervalste duiventil. We passeren de voetbalvelden van Standaard Michelbeke, waar het oefenveld ook wat last lijkt te hebben van de heuvelachtige structuur van het landschap, en komen aan bij het kruispunt met de weg Zottegem-Brakel.

Rechts voor ons zien we het geklasseerde kasteel van Lilare. Ook hier valt het aan te raden om even af te wijken van het pad en rechtdoor te gaan tot aan het kasteel. Het prachtige poortgebouw is samen met de wal vrij goed bewaard gebleven en vormt het enige restant van het tweede kasteel gebouwd door Pieter Blondel tussen 1667 en 1675. Het eerste kasteel (vermoedelijk gebouwd midden 16e eeuw) werd immers in 1667 eeuw in brand gestoken door de soldaten van de Franse koning Lodewijk XIV, maar Blondel bleef niet lang bij de pakken zitten en een tweede kasteel verrees snel uit de assen. Ook in het poortgebouw zijn de wapenschilden van de adellijke familie nog te zien. Toch brandde in de 18e eeuw ook dit kasteel af. Het huidige kasteel, jammer genoeg niet van binnen te bezichtigen, werd opgetrokken in neoclassicistische stijl het begin van de 19e eeuw. In 1933 werd het verkocht aan de zusters van het klooster van Opbrakel. Eerst was het rusthuis, maar in 1938 vestigden ze hier een school met internaat: het Sint-Franciscusinstituut, zoals het vandaag nog altijd heet. Opmerkelijk weetje: in 1959 werden de gebouwen uitgebreid met het paviljoen van de Union Minière du Haut Katanga (Congo), zoals het werd tentoongesteld tijdens de wereldtentoonstelling van ’58 te Brussel.

We keren terug naar het pad, maar de mijngeschiedenis van ons land blijft ons achtervolgen. Het Zwalmpad volgt nu de voormalige bedding van spoorlijn 82 die mijnwerkers uit het Zottegemse en het Brakelse naar de koolmijnen van de Borinage moest voeren. Zoals gezegd werd het in 1978 een wandel- en fietspad om dan in 1985 tot Mijnwerkerspad gedoopt te worden. We gaan dit pad 2,5 km volgen, maar hou het in het achterhoofd voor een toekomstig avontuur. Het Mijnwerkerspad loopt van Zottegem tot in Opbrakel en is ongeveer 8 km lang. Tussen Opbrakel en Flobecq is het pad onderbroken door bebouwing, maar vanaf Flobecq kan je terug de weg vervolgen tot in Ronse. Een aanrader.

Het stukje dat wij volgen, flirt voortdurend met de loop van de Zwalm. Het Zwalmwater heeft schitterende natuurlijk kronkels en meanders uitgegraven. Zo lijkt het alsof het riviertje als een slang door de vallei glijdt. De pracht van de Zwalm inspireerde verschillende schrijvers en dichters zoals Omer Wattez, Herman Teirlinck en Theo Brakels. Wattez was samen met zijn vriend en dichter Pol De Mont de bedenker van de naam Vlaamse Ardennen. Daarnaast streefde hij op het einde van de 19e eeuw al naar een evenwicht tussen mens en natuur. Er werd ook een milieubeweging naar hem vernoemd. Wel, de naturalistische schrijver kan vredig rusten in zijn graf, want zowel het Mijnwerkerspad, dat een ecologisch waardevol wegbermreservaat is geworden, als dit stukje Zwalmvallei maken deel uit van het Natuurgebied Middenloop Zwalm waar fauna en flora ongemoeid kunnen heropleven. Volgens sommigen vallen er vanaf dit stukje pad eekhoornnesten te spotten. Het vergt een arendsblik, maar toch de moeite waard om even te proberen.

Hoewel er langs het pad enkele bankjes te vinden zijn, loont het om door te stappen tot we terug in Michelbeke-dorp zijn aangekomen. We gaan langs het voormalige stationsgebouw en kruisen wat verderop de Groenstraat. We kunnen onze weg rechtdoor vervolgen om via Kammeland terug aansluiting te vinden met het Zwalmpad. Maar ook hier zijn er opties: indien je linksaf de Groenstraat neemt, zie je aan de rechterkant het vermaarde Stella Matutina-instituut dat na WO II als eerste hotel- en toerismeschool in Oost-Vlaanderen een stevige reputatie heeft verworven. Aan de overkant ligt café De Zwalmbond. Vermeldenswaardig, niet alleen voor de grote dorst, maar ook omdat het café al 100 jaar op het voormalige stationsplein (nu Riedeplein) prijkt en het komen en gaan van de spoorwegen heeft meegemaakt. Leona, of Lou voor de vrienden, doet vanwege haar hoge leeftijd enkel nog open in het weekend, maar heeft tal van verhalen te vertellen. Stap gerust eens binnen. Echt voer voor nostalgici.

Een andere optie is rechtsaf. Voor ons ligt een van de kuitenbijters van de Ronde van Vlaanderen: de Berendries. Wees niet bevreesd: de naam van deze helling heeft niets met beren te maken, maar alles met de bronnen die daar ontspringen. Deze zorgden begin 20ste eeuw voor stromend water avant la lettre. Het buizenstelsel zou er nog steeds liggen. Enkele weetje voor de wielertoeristen onder ons: de helling van ongeveer 800 m lang stijgt gemiddeld 8% en op zijn tergendst 12%. Het kan ook de moeite waard zijn om na de wandeling even de auto omhoog te nemen en eens boven linksaf de Ruiterlos in te slaan. Daar kan je genieten van een uniek zicht over de streek en met het vredige Michelbeke in het dal. Ook voor de kinderen heeft de Berendries iets in petto. Je kan er met Alpaca’s – heel erg schattige berglama’s uit Zuid-Amerika - gaan wandelen. Denk er gerust eens over na.

Los van de keuzes die je maakt, het Zwalmpad gaat verder via Kammeland om terug in de spoorwegbedding te belanden die nu een holle weg is geworden. We laten al snel Michelbeke achter ons en komen terug in een stiltegebied terecht. Het is een drassiger stuk en dat heeft Natuurpunt waarschijnlijk geïnspireerd om een stuk van de originele loop van de Zwalm terug uit te graven om een poel te creëren waar waterplanten, libellen en kikkers terug een kans krijgen. Je vindt de poel duidelijk aangegeven aan de rechterkant van het pad.

Op het kruispunt van het pad met de straat Boembeke stuurt de pijl ons naar links. Toch zou het ook hier jammer zijn om niet even stil te staan bij de prachtig gerestaureerde watermolen: de Boembekemolen. Er was al sprake van deze molen in 1396. In 1544 was de molen in het bezit van de befaamde graaf van Egmont. Aan die eeuwenlange molenaarstraditie kwam echter in 1967 abrupt een einde toen de molenaar, Leon De Poorter, op 46-jarige leeftijd omkwam tijdens een landbouwbetoging te Oudenaarde. Een tragisch verhaal zonder meer. Uit solidariteit met zijn klanten had de man zich aangesloten bij de Drietand-betoging, maar tijdens een charge van de rijkswacht moet hij een schedelbreuk hebben opgelopen. Toen de boeren het nieuws vernamen, braken er hevige veldslagen met de ordetroepen uit, maar zijn vrouw bleef verslagen achter met drie kinderen. Daarna raakte de molen in verval tot Natuurpunt het kocht van de weduwe. In 2005 werd de molen beschermd als monument, later gerestaureerd en ondertussen is hier een bezoekerscentrum gevestigd waar bezoekers vanaf april tot oktober op zondag tussen 14 en 18 u welkom zijn. Men kan er informatie vinden over de werking van de molen doorheen de tijd, het Natuurgebied Middenloop Zwalm, de landschapswandeling die daar vertrekt, maar ook over het Mijnwerkerspad a.d.h.v. de permanente tentoonstelling Sporen in de Tijd. Er zijn ook plannen om de molen terug maalvaardig te maken. Als de keel opnieuw wat droog aanvoelt, kan je ook het lokaal gebrouwen biertje Boembeke Luiwerk proeven. Een blond, licht troebelbier van 6,5% met een bittere, fruitige en fris-zure smaak.

Gewoon terugkeren op je stappen en het pad vervolgen is natuurlijk ook mogelijk. We blijven Boembeke volgen. Aan de rechterkant zien we de kerk van Rozebeke. Aan het kruispunt met Borgveld maakt de weg een scherpe bocht naar links terug richting Michelbeke. Na de bocht staat aan de rechterkant van de weg een hoeve, D’Afspanninghe genaamd. Daar kan men terecht voor huifkarrentochten. Altijd leuk bij een toekomstig bezoek aan de streek.

Wat verderop, op de hoek met de Poorterij, bij de Kapel van de vijf linden hebben we opnieuw enkele grimmige verhalen te vertellen. Beide legenden betreffen dronkaards dus je mag zelf beslissen wat je ervan gelooft. Het ene verhaal begint een 3-tal zatlappen die terugkeren naar Michelbeke na een kermis op Boembeke. Een van de drie drijft de spot met Jezus en spoort hem aan om van zijn kruis te komen. De onbeweeglijkheid van Onze-Lieve-Heer wakkert de dronkenmanswoede van de man aan en hij slaat het kruisbeeld de rechterarm af. De andere twee krijgen schrik en spoeden zich naar huis. De volgende morgen zakt de ontnuchterde beeldenstormer af naar het station van Michelbeke. Gekweld door wroeging gooit hij zich onder de trein. Als bij wonder overleeft hij, maar…zijn rechterarm was hij wel kwijt.

Een ander verhaal doet het relaas van een zatlap die op weg naar huis voorbij de kapel strompelt, wanneer hij plotseling door een witte dame wordt meegesleurd onder de kapel. Toen zijn ogen gewend werden aan het donker, ziet hij een hond zitten op een kist met de witte dame ernaast. Ze spoort hem aan sleutel uit de mond van de hond te nemen en de kist te openen. Hij laat zich bijna overhalen maar hij durft uiteindelijk niet. De duisternis keert terug en de vrouw zegt: ‘nu moet ik alweer 100 jaar wachter voor iemand me kan verlossen!’ De beschonken man staat plotsklaps terug voor de kapel en rept zich naar huis. Niet onbelangrijk is dat de Michelbekenaren bekend stonden als ‘ponkers’, lieden die hun geld oppotten. Dat zou toch wel voor de korrel zout bij dit spookverhaal kunnen zijn. Recent werd het kruisbeeld zelfs gestolen. Laten we niet te ver nadenken bij wat de vermaledijde dieven is overkomen na hun diefstal, maar we vrezen het ergste!

Snel vervolgen we onze weg via de Heksteelstraat op de flanken van de zacht hellende westelijke kant van de vallei. Links zien de we akkers die afbuigen naar de Zwalmbeemden en rechts kunt u op de kam van de glooiing de boomgaarden van de familie De Croo zien liggen. Jawel, minister van Staat Herman De Croo en zijn zoon Alexander, eveneens politicus, wonen te Michelbeke. Het oude tracé van de Romeinse heirbaan van Velzeke naar Bavay waarvan eerder sprake, loopt over hun eigendommen. De weg klimt zachtjes terwijl we Michelbeke naderen. Opnieuw aan de rechterkant komen we tussen twee linden de Sint-Sebastiaanskapel tegen. De kapel werd in 1948 gebouwd in opdracht van pastoor Impens. De pastoor had beloofd een kapel te laten bouwen als Michelbeke gespaard bleef tijdens WOII. Zo geschiedde en gelukkig maar.

Rest ons nu een lichte afdaling via de Guido Gezellestraat naar ons vertrekpunt: de ‘Plaatse’. Hopelijk hebben jullie genoten van deze wandeling doorheen de geschiedenis, de folklore en de natuur waaraan dit dorpje zo rijk is en konden de suggesties voor toekomstige uitstapjes bekoren.