Standbeeld Pietro Leopoldo I - Pisa

Pietro Leopolod I was groothertog van Toscane.

Samen met zijn nieuwe bruid reisde de jonge regent naar Florence, uitgerust met een gedetailleerde set instructies of "catalogus van gedrag" geleverd door zijn moeder. Als lid van de keizerlijke dynastie was hij verantwoording verschuldigd aan zijn oudste broer Jozef, die Toscane beschouwde als een voorpost van de Oostenrijkse monarchie en Leopold als een vertegenwoordiger van de Habsburgse belangen.

De nieuwe groothertog, die pas achttien jaar oud was, begon, gesteund door een groep adviseurs, spoedig met de uitvoering van een grootscheeps hervormingsprogramma dat van Toscane een toonaangevend voorbeeld van het verlichtingsbewind moest maken.

De jonge groothertog baseerde zijn hervormingen op de principes van de fysiocratie. De hoofdgedachte van deze economische school was de landbouw te versterken om een systematische bevolkingsgroei te ondersteunen, die op haar beurt zou leiden tot een toename van de economische macht. Daartoe werden de controles op de graanhandel afgeschaft, evenals een reeks feodale beperkingen, en werden de eigendomsrechten van de landeigenaren versterkt. Dit alles was bedoeld om de situatie van de boeren in het algemeen te verbeteren en te versterken. Er werden nieuwe landbouwgronden ontgonnen, bijvoorbeeld door het droogleggen van de moerassen van de Maremma. Dit ging gepaard met de invoering van de modernste methoden op het gebied van akkerbouw en veeteelt.

Er werden ook stimulansen voor de handel gecreëerd door de afschaffing van de beperkingen van het middeleeuwse gildenstelsel en de standaardisering van tarieven en rechten.

Een ander belangrijk onderdeel van het programma van de groothertog was de hervorming van de belastingen, met de afschaffing van het stelsel van belastingheffing, dat tot onrechtvaardigheden en fraude had geleid. Dit ging gepaard met statistische onderzoeken, zodat betrouwbare gegevens beschikbaar waren om een nauwkeurig beeld van de economische situatie van het hertogdom te geven.

Er werd een nieuwe gemeentewet ingevoerd om het zelfbestuur van de gemeenten te bevorderen. De inwoners van het hertogdom werden aangemoedigd zich als burgers te beschouwen in plaats van als rechteloze onderdanen, een verandering die werd gesymboliseerd door de afschaffing van het leger, dat werd vervangen door een burgermilitie voor louter defensieve doeleinden.

In minder dan twee decennia werd Toscane omgevormd van een stagnerende kleine staat die leefde van de overblijfselen van zijn vroegere betekenis als centrum van de Renaissance, tot een moderne territoriale staat met een voortrekkersrol in het Europa van de Verlichting.

Er is hier een duidelijke gelijkenis met de doelstellingen van de broer van de aartshertog in Oostenrijk. Bij de uitvoering van zijn hervormingen ging Leopold echter behoedzamer en minder overhaast te werk. Hij hield rekening met reeds bestaande structuren en won zo een breder draagvlak voor zijn moderniseringsprogramma. In tegenstelling tot de eerder despotische stijl van Jozef II, die de neiging had om zijn maatregelen van bovenaf te decreteren, was Leopold er altijd op uit om de plaatselijke belangengroepen, of dat nu aristocratische landgoederen of gemeenten waren, erbij te betrekken.

In 1778 reisde Leopold naar Wenen op uitnodiging van zijn moeder, die hoopte hem te kunnen gebruiken als bondgenoot tegen haar mederegent Jozef. Tijdens zijn verblijf aan het Weense hof kreeg hij ontnuchterende inzichten in de vastgelopen situatie en de conflicten binnen de familie, die hij vastlegde in persoonlijke memoranda. Zijn observaties, die hij in een geheim Italiaans steno schreef onder de titel Stato della famiglia, vormen vandaag de dag een belangrijke bron voor historici.

Al snel ontstond er een conflict met de keizer, die Leopolds oudste zoon Frans naar Wenen had ontboden om hem als opvolger klaar te stomen, omdat het meer dan waarschijnlijk was dat Jozef kinderloos zou blijven. Jozef was ook van plan Toscane bij het gehele keizerrijk in te lijven, zodat Leopold moest beloven dat het gebied na zijn dood zou terugkeren naar de hoofdlijn van de dynastie. Zodra Leopold echter zijn broer op de troon opvolgde, herriep hij deze overeenkomst en nam zijn zoon Ferdinand het regentschap in Toscane op zich.

Jozef verhinderde ook de aanneming van de grondwet voor Toscane die Leopold had laten opstellen. Het ontwerp bevatte bepalingen ter versterking van het zelfbestuur van de landgoederen, alsmede de emancipatie van de boeren van de feodale overheersing en de afschaffing van de censuur. Dit revolutionaire plan was een stap te ver voor zijn keizerlijke broer, die vreesde dat het een ongewenst precedent zou scheppen.

Een van de successen van Leopold was de invoering van het nieuwe wetboek van strafrecht in 1786, waarin de doodstraf en foltering werden afgeschaft. De verlichte opvatting van het recht die aan dit wetboek ten grondslag lag, blijkt ook uit de over het algemeen milde straffen en het feit dat het misdrijf van lèse-majesté er niet in voorkwam. 

Willem Vandenameele