jeneverbes bossen

Mantingerveld is uniek door de grote hoeveelheid jeneverbessen die hier groeien. De Jeneverbes is een plant van droge, voedselarme, lichte, minerale grond. Hoewel niet kalkmijdend, komt zij in Nederland tegenwoordig bijna alleen voor op kalkarm zand, vooral op voormalig stuifzand. Het intensieve gebruik van die grond, door overbegrazing leidde in de 18e en 19e eeuw soms tot het ontstaan van zandverstuivingen. In sterk stuivend zand kan zij zich niet handhaven, maar wel heeft zij voor haar kieming open zand nodig. Geschikte plekken ontstonden in het verleden door overbeweiding van droge heide of schraal grasland. Werd op zulke weidegronden de beweiding plotseling gestaakt of drastisch verminderd, dan trad de Jeneverbes als pionier van de struweelvorming op. Zij kon de overhand krijgen en houden als er genoeg herkauwers bleven rondlopen om de kiemplanten van loofhoutgewassen op te vreten. Door de ontginning van de heide, het oprukken van het bos en de verzuring van de grond zijn de ideale omstandigheden veranderd en heeft de jeneverbes het op veel plaatsen moeilijk.

Jeneverbesstruwelen liggen gewoonlijk te midden van heidevegetaties, waarvan ze verschillen door de aanwezigheid van een aantal planten die als stikstofminnend te boek staan. Zij kunnen hier groeien doordat de afgevallen naalden van de Jeneverbes tamelijk snel verteren. De hieruit vrijkomende voedingsstoffen zijn er ook de oorzaak van dat de Kraaiheide onder Jeneverbesstruiken buitensporige afmetingen bereikt.

Verspreide kleine jeneverbesstruiken kan men in loofbossen en op vochtige heide vinden. In het eerste geval zijn ze een overblijfsel uit het begin van de bosontwikkeling, in het tweede geval kunnen ze niet diep genoeg wortelen om de hoogte in te groeien. De jeneverbes heeft een sterke behoefte aan licht, schaduw verdraagt zij slecht. Onder andere bomen neemt de vitaliteit dan ook snel af. Ze kunnen jarenlang kwijnen, maar in bosverband sterven ze uiteindelijk.

In het begin van deze eeuw werd bekend dat in Drenthe de jeneverbes aan het verdwijnen was. De Jeneverbes kan circa 80- 120 jaar oud worden en de meeste struwelen in Drenthe zijn tussen de 80 en 100 jaar oud. Omdat oude struiken nog maar weining kiemkrachtig zaad produceren, begint de tijd te dringen voor de voortplanting en verjonging. Dat maakte diepe indruk en een aantal natuurliefhebbers besloot er iets aan te doen. Dit leidde tot de oprichting van het Jeneverbesgilde Drenthe. Immers de jeneverbes hoort bij Drenthe en maakt er historisch deel van uit.

De jeneverbes kent zowel vrouwelijke als mannelijke exemplaren. De vrouwelijke bloementjes bloeien bloeien in april en mei, maar deze zijn nauwelijks te herkennen omdat ze piepklein en in de oksels van de naalden zitten. Aan de mannelijke struiken komen drie-schubbige houtachtige kegeltjes, die moeilijk te herkennen zijn maar wel veel stuifmeel veroorzaken. Het stuifmeel wordt meegenomen door de wind en de bestuiving kan wel een jaar duren. Na de bestuiving varnderen de bloemen in groene bes-kegeltjes. In een periode van twee jaar rijpen de vruchten naar de diep donkerblauw tot zwarte bessen. Vaak zie je aan een twijg zowel de éénjarige groene als de tweejarige blauwe bessen zitten.

Jeneverbesstruiken beginnen niet eerder dan rond hun tiende jaar te bloeien. Sommige struiken bloeien pas op latere leeftijd en zijn tot die tijd steriel. Jonge en sterk beschaduwde struwelen kennen een groot aandeel niet bloeiende planten. De voortplanting van de jeneverbes verloop traag. Vrouwelijke bloemen worden pas een jaar na de bestuiving bevrucht. Dan ontwikkelt zich een groene bes die er nog weer twee jaar over doet om in een blauwzwarte bes te veranderen. De rijpe bessen vallen op de grond of worden door vogels gegeten en verspreid. Voordat de zaden, drie per bes, kunnen kiemen hebben ze eerst een warme en koude periode nodig. De warme periode zorgt voor afbraak van de harde zaadhuid en de koude periode stimuleert de kieming.

De belangrijkste factoren die de kieming beperken zijn: een beperkt aanbod aan kiemkrachtige zaden, afname van mycorrhizae, vergrassing en vermossing van stuifzand en daardoor concurrentie, gebrek aan open (stuif)zand. Om uitdroging van kiemende zaden te voorkomen is het van belang dat de bessen worden bedekt met zand. In levende stuifzanden en duinen gebeurde dat door overstuiving. Na bedekking hebben kiemende zaden zeker een jaar nodig om zich te ontwikkelen. Zoals de meeste landplanten gaat ook de jeneverbes een symbiose aan met bepaalde bodemschimmels die de plantenwortels koloniseren en de zogenoemde mycorrhizae. Hoe voedselarmer een bodem/ecosyteem, des te meer meer zijn de planten afhankelijk van mycorrhiza-schimmels voor hun groei en zeker ook voor de vestiging van kiemplanten. Hoe sneller kiemende zaden van de jeneverbes, in het ondergrondse netwerk van schimmeldraden geïntegreerd worden, des te beter kunnen ze doorgroeien en overleven. 

In de periode als jonge kiemplant zijn ze extra kwetsbaar en het betekend nog niet dat deze tot volle wasdom kunnen komen. De zaailingen ziijn kwetsbaare voor begrazing door vee en konijnen. Vooral in gebieden met veel konijnen lijken de zaailing spontaan weer te verdwijnen. De konijnen schijnen de jonge naalden heerlijk te vinden. In het Mantigerveld is dit mooi te zien. Vanaf de grond zijn de eerste 20 á 30 cm van de struiken aangevreten. De jongste naalden worden eraf gevreten, keer op keer. Hierdoor ontstaat een dichtere structuur aan de onderkant van de struik in vergelijking met de rest van de struik. Ook is de struik de onderste 20 á 30 cm in diameters minder breed dan daarboven. Hierdoor is mooi te zien op welke hoogte de konijnen niet meer bij de jonge naalden kunnen komen. Door de hoge konijnenstand komen op het Mantingezand eventuele zaailingen hoogstwaarschijnlijk niet tot wasdom.

routeburo