Elvenschans

Hof van Elven alias Elvenschans

Sterk verbouwde hoeve, voor kort gerestaureerd en als verschillende woningen heringericht met behoud van het oorspronkelijk uitzicht. Gelegen te midden van de boomgaarden met terreinplooiingen, op de rechteroever van de Maas. De naam verwijst naar een thans verdwenen kasteel, vervolgens fort en tolkantoor op deze plaats.
Het geslacht de Navagne of van Elven wordt voor het eerst vermeld in 1282 (ridder Gerard de Navange); dit geslacht levert een aantal heren van Moelingen. De eerste vermelding van een kasteel met gracht dateert van 1571. Vanuit dit kasteel oefent het geslacht van Elven haar heerlijke rechten uit over Moelingen. In 1632-1633 herbouwt Balthazar van Elven het kasteel. Het wordt echter in 1634 door de Spanjaarden onder Aytona geconfisceerd, en omgebouwd tot fort, gericht tegen de Verenigde Provinciën, om de bevoorrading van Maastricht en de handel tussen Maastricht en Luik te controleren. Als Spaanse garnizoensplaats speelt het fort een niet onaanzienlijke rol in de Tachtigjarige Oorlog. Het kasteel van Balthazar van Elven komt binnen de omwalling van het fort te liggen.
Door het Partagetractaat (1661), waarbij de Landen van Overmaas tussen Spanje en de Verenigde Provinciën verdeeld worden, komt het terrein waarop het fort gebouwd is, samen met de onmiddellijke omgeving aan de Spanjaarden toe. Na deze periode wordt het fort nogmaals versterkt: mogelijk wordt het in 1663 van een extra grachtenring voorzien. Er wordt ook een brouwerij aan het complex toegevoegd.
In 1673 veroveren de Fransen Maastricht, en na de oorlogsverklaring van Spanje aan Frankrijk, volgen een aantal sabotagedaden vanuit het nog steeds Spaanse fort op de door de Fransen bezette onmiddellijke omgeving. De Fransen, onder maarschalk de Bellefonds nemen in 1674 het fort in en ontmantelen het gedeeltelijk.
Bij de Vrede van Nijmwegen in 1678 komt het fort terug in Spaanse handen en wordt herbouwd. In 1697 is het weer volkomen buiten gebruik, waarschijnlijk als gevolg van verwoestingen tijdens de Negenjarige Oorlog (1688-1697).
Tijdens de Spaanse Successieoorlog wordt het fort, dat in Franse handen gevallen is, door het Staatse garnizoen uit Maastricht ingenomen (1702) en ditmaal volledig verwoest. Het wordt niet meer heropgebouwd. De Oostenrijkers bouwen er in 1717 een nieuw tolkantoor met kapel; in de loop van de 18de eeuw wordt Navange de zetel van een Oostenrijks toldistrict dat zich uitstrekte van Eupen tot Sittard. In 1798 wordt het aan een particulier verkocht (Godefroid Lonhienne uit Luik). In 1914 worden tolkantoor en kapel door de Duitse troepen verwoest. In 1919, na het draineren van het terrein, valt de geneeskrachtige bron droog, die reeds in 1632 vermeld wordt en zich op het plein vóór het kasteel bevond. Na 1974 (aanleg van de E9) ging het grondplan van de vesting, dat tot dan toe duidelijk zichtbaar was, verloren. De overblijfselen van de oostelijke- en noordelijke wal en de gracht liggen op Nederlands grondgebied.
De hoeve die een deel van de voorhofgebouwen van het voormalige kasteel als kern moet omvatten, ligt op Belgisch grondgebied. De thans sterk verbouwde hoeve dateert voornamelijk uit de tweede helft van de 19de eeuw, met schaarse resten die verwijzen naar een oudere kern uit de tweede helft van de 18de eeuw, onder meer een korfboogdeur in een rechthoekige kalkstenen omlijsting met uitspringende sluitsteen met druiplijst, naast de inrijpoort in de oostvleugel

Eijsden-Margraten