Sint-Bartholomeuskerk

Parochiekerk toegewijd aan Sint-Bartholomeus. Zuid georiënteerde wederopbouwkerk van 1923-1925. Tegen de kerkmuren zijn vier graftekens van voormalige pastoors bewaard, dit is een restant van het vooroorlogse kerkhof. Eveneens oorlogsgedenkteken voor de burgerlijke en militaire slachtoffers van beide Wereldoorlogen. Gedeeltelijk omgeven door parkaanleg met waterpartij, afgezet door leilindes, toegangspad geaccentueerd door lange zitbank en leilindes. Aanleg van omgeving in 2004 naar ontwerp van ingenieursbureau Ch. Lobelle (Sint-Andries, Brugge).

Geschiedenis van de kerk

Blijkens het cartularium van de abdij van Ename bevindt zich nog voor 1085 een bidplaats te Kortemark. In dat jaar krijgt de abdij van Ename het proosdijschap over de kerken van Handzame en Kortemark. In 1286 verblijven meerdere kloosterlingen van Ename ter plaatse. Bij de beeldenstorm in 1566, wordt de kerk voor de eerste maal vernield, enkel de muren blijven overeind. De kerk wordt heropgebouwd en in 1571 komt de bisschop van Brugge vijf altaren wijden te Kortemark: het hoofdaltaar gewijd aan de Heilige Drievuldigheid, de andere altaren aan Onze-Lieve-Vrouw, de Heilige Moeder Anna, Sint-Sebastiaan en de Heilige Blasius. Omstreeks 1580 wordt de kerk opnieuw verwoest door de Geuzen.

Circa 1610 start de heropbouw waarbij gele platte baksteen uit de IJzerstreek wordt gebruikt. De oude - mogelijk 15de-eeuwse - vieringtoren in witte steen, de "peperschudder" genoemd, blijft hierbij bewaard. Financiële problemen vertragen de reconstructie. In 1642 worden twee altaren gewijd, het hoofdaltaar toegewijd aan de Heilige Bartholomeus (de huidige patroonheilige van de kerk), het andere altaar aan Onze-Lieve-Vrouw.

Hoogstwaarschijnlijk lag het derde koor toen nog in puin. De kerk is pas circa 1650 volledig afgewerkt. In 1797 (Franse periode) wordt de kerk tijdelijk gesloten, daar de pastoor de eed aan de Republiek niet wou afleggen. De kerk heeft veel te lijden van plunderende soldaten en raakt in verval.
In 1847 wordt een muur rond het kerkhof gebouwd. In 1848-1849 wordt de kerk iets westelijker heropgebouwd naar ontwerp van bouwmeester en provinciearchitect Pierre Buyck (Brugge, 1805-1877). Hierbij wordt de oorspronkelijke vieringtoren behouden, maar nu als westtoren. In 1854-1859 wordt de sacristie uitgebreid door dezelfde architect. In 1877-1880 wordt de toren hersteld en geconsolideerd naar ontwerp van architect A. Verbeke (zie archief Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen).

Tijdens de Eerste Wereldoorlog worden de 18de-eeuwse preekstoel en een barok schilderij uit het hoofdaltaar in veiligheid gebracht in de toren van de Sint-Pietersbandenkerk te Torhout. Bij de dynamitering van deze toren in 1918 gaan deze kunstwerken verloren. In 1917 wordt de Kortemarkse kerktoren tot ontploffing gebracht, waardoor ook de rest van de kerk gedeeltelijk vernield wordt. Op het einde van de Eerste Wereldoorlog ligt de Sint-Bartholomeuskerk volledig in puin, enkel een stuk van de scheibogenarcade en een aantal muurgedeeltes staan nog overeind.

In 1923-1925 wordt een neogotische hallenkerk met drie beuken en een 52 meter hoge toren naar ontwerp van bouwmeester Thierry Nolf (Torhout) opgetrokken. De kerk wordt niet op de oude locatie gebouwd, maar iets meer noordwaarts. Hiervoor zijn twee redenen: enerzijds maakt de nieuwe locatie een grotere kerk mogelijk en anderzijds stond de oude kerk op opgevoerde aarde waardoor het oude kerkgebouw reeds vóór de oorlog grote scheuren vertoonde. De nieuwe kerk toont ook geen enkele gelijkenis met de vooroorlogse kerk. In 1925 worden de glasramen geplaatst door het Gentse huis Coppejans. Een houten kruisbeeld dat vóór de Eerste Wereldoorlog aan de buitenmuur van de kerk onder een afdakje hing, wordt tijdens de oorlog in veiligheid gebracht en hangt sinds 1999 in de kerk.

Er wordt een nieuwe begraafplaats aangelegd in de Torhoutstraat. Het oude kerkhof rond de kerk (voor restanten, zie Markt zonder nummer) blijft gedurende tien jaar verwaarloosd liggen, dit vanwege problemen met de onteigening. De grillage op bakstenen sokkels van het vooroorlogse kerkhof is na de oorlog gedeeltelijk herbruikt rond de pastorie.

Beschrijving van de kerk

De plattegrond ontvouwt: driebeukige hallenkerk van zeven traveeën en acht traveeën voor middenbeuk, met dubbele transeptarmen en driezijdige apsidiale uitbouw. Zijbeuken met vlakke afsluiting. De vierkante toren onder zeszijdige torenspits bevindt zich op een onconventionele plaats, namelijk in de noordelijke oksel van de middenbeuk en de westelijke zijbeuk. Vijfzijdig volume in noordelijke oksel tussen middenbeuk en oostelijke zijbeuk fungeert als doopkapel. Ter hoogte van de noordelijke travee van de zijbeuken, een licht uitspringend, rechthoekig inkomportaaltje. De noordelijke travee van de middenbeuk is uitgewerkt als inkomportaal. Ten zuiden van de westelijke zijbeuk een rechthoekige sacristie van vier traveeën.

Materialen. Het gebruik van verschillende steensoorten (gekleurde baksteen, blauwe hardsteen voor de friezen, doorlopende waterlijsten, vensterdorpels, aanzet van de verdiepingen) accentueert het neogotische opzet. Gebruik van Euvillesteen en blauwe hardsteen voor ornamentiek, dekstenen, druiplijsten, cordonlijsten. Natuurleien voor dakbedekking.

Exterieur

Driebeukig schip en dubbel transept onder zadeldaken. Noordgevel van middenbeuk bestaande uit een puntgevel met schouderstukken en op de hoeken haakse, verjongende steunberen, spitsbogige deuropening onder druiplijst, drie spitsboogvensters. Noordgevel van westelijke zijbeuk met spitsbogig drielichtvenster. Zijgevels geritmeerd door spitsbogige drielichtvensters onder druiplijst, cordonlijst en verjongende steunberen. Ter hoogte van de noordelijke travee, telkens een inkomportaal met puntgevel voorzien van schouderstukken, een spitsbogige deuropening onder een oculus met drielobbig maaswerk. Oost- en westgevels van transeptarmen opgevat als puntgevels met schouderstukken en schuingeplaatste, verjongende steunberen, opengewerkt door twee spitsbogige tweelichtvensters en een ronde oculus met drielobbig maaswerk onder druiplijst.

Vierkante torenromp met drie horizontale geledingen: de gelijkvloerse verdieping met telkens een rechthoekige vensteropening onder latei en spitsbogige ontlastingsboog, de tweede geleding met gekoppelde spitsbogige blindnissen waarin eenvoudig maaswerk, de derde geleding met aan elke zijde twee spitsbogige galmgaten onder blauwhardstenen druiplijst. Elke geleding wordt geaccentueerd door brede doorlopende cordonlijsten, bovenaan een doorlopende spitsbogige baksteenfries. Verjongende, haaks op elkaar geplaatste steunberen op de hoeken.

Vijfzijdige doopkapel onder half tentdak met verjongende steunberen op de hoeken, twee spitsboogvensters en dubbele cordonlijst.
Apsis met verjongende steunberen op de hoeken, spitsbogige drielichtvensters, doorlopende cordonlijst.

Sacristie onder zadeldak, zijgevels uitgewerkt als puntgevels met schouderstukken. Op de hoeken schuingeplaatste verjongende steunberen. Rechthoekige vensteropeningen met middenstijl onder korfbogige ontlastingsboogjes, gevat in een spitsboognis. Houten ramen met glas-in-loodinvulling, dievenstaven. Doorlopende cordonlijst.

Interieur

Bepleisterde en witgeschilderde wanden met bakstenen venster- en deuromlijstingen, scheibogen en spitsbogige fries. Houten spitstongewelf met gepolychromeerde (rood en blauw) ribben en trekbalken. Blauwhardstenen zuilen met knoppenkapiteel op achthoekig basement. Ter hoogte van viering, hogere bundelpijlers. Zwarte natuurstenen tegels en kleinere cementtegels ter hoogte van zijkoren.

Inkomportaal met onbepleisterde wanden onder geprofileerde balkenroostering, witte en zwarte natuurstenen tegels in dambordpatroon, korfbogige deuropening naar toren.

Gelijkvloerse torenverdieping met terracottategelvloer, troggewelfjes en bakstenen wanden. Doksaal met houten balustrade.
Sacristie met bepleisterde wanden, witte en zwarte tegels in dambordpatroon en eenvoudige zwartmarmeren schouw. Deuren in pitchpine met briefpanelen.

Gebrandschilderde glas-in-loodramen gesigneerd "HENDRIK COPPEJANS/ GENT 1925". Voorstelling van verschillende heiligen, en Bijbelse taferelen in de traditionele academiestijl.

Mobilair

Preekstoel van circa 1920 met op de kuip symbolen van de Evangelisten, onder meer Heilige Marcus en Christus Leraar. Het beeldje van Onze-Lieve-Vrouw van Edewalle (Onze-Lieve-Vrouw van Troost met Kind), gevat in een stralenkrans, dateert van circa 1500 en is afkomstig uit het gehucht "Edewalle" (zie Pastoor D. Vanhautestraat). Circa 1817 is het beeldje aan de kerk geschonken door de familie Gilles de Pelichy (erfgenamen van Huerne). Bij de bouw van een kapel op Edewalle in 1869-1871 keert het beeldje terug naar dat gehucht. Sinds de wederopbouwperiode van de jaren 1920 bevindt het beeldje zich opnieuw in de kerk van Kortemark.

Beeld van Jezus aan het kruis circa 1930. Vergulde buste van de Heilige Bartholomeus, patroonheilige van de kerk, in een sierlijk houten kastje links van het altaar. Deze buste is in 1954 geschonken door afgevaardigden van het 10de Linieregiment, ter herdenking van de bevrijding van Kortemark in 1918.

In 1848 is een orgel gebouwd door Ch.-L. Van Houtte (Waregem). In 1898 wordt een omvangrijk werk uitgevoerd door Fr. Joris (Ronse), ofwel een nieuwbouw ofwel een herbouw van het Van Houtte-orgel. Dit instrument wordt vernietigd tijdens de Eerste Wereldoorlog. Na de wederopbouw van de kerk wordt een nieuw(?) orgel geplaatst. Het huidige instrument door de firma Jos. Loncke & Zonen (Esen, Diksmuide) dateert van 1963. Het is mogelijk dat er een kleine hoeveelheid materiaal uit het orgel van circa 1925 gerecupereerd werd voor dit nieuwe orgel.

Inventarisatie van Relicten uit de Eerste Wereldoorlog in de Westhoek (Provincie West-Vlaanderen, "Oorlog en Vrede in de Westhoek", en Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten en Landschappen, 2002-2006).

Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, Documentatiecentrum, Kaarten en plattegronden K.C.M.L., nummer 387.

Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, Archief orgelinventarisatie.

Informatie Dhr. Marcel Werbrouck.

JACOBS M., Zij, die vielen als helden... Inventaris van de oorlogsgedenktekens van de twee wereldoorlogen in West-Vlaanderen, Deel 2, Brugge, 1996, p. 191.

Mijn dorp in het Krekedal. Handzame-Kortemark-Werken-Zarren, Kortemark-Handzame, 1978, s.p. (iconografie)

NOTEBAERT A., NEUMANN C. e.a., Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1986.

ROOSE B., Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, Provinie West-Vlaanderen (3de afdeling) 1817-1879, Brussel, 2001, p. 243-244.

ROOSE-MEIER B., VERSCHRAEGEN H., Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, Kanton Torhout, Ministerie van Nederlandse Cultuur Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1976, p. 24.

STEVENS M., Archiefbeelden Kortemark, Brussel, 2000, p. 17, 20, 31, 47, 50, 62 (iconografie).

VERHAEGHE M., Uit het verleden van Kortemark, Brugge, 1953, p. 138-154.

WERBROUCK M., De parochie Kortemark van het prille begin tot aan de eerste wereldoorlog. Haar kerk, haar priesters en haar gelovigen, in Jaarboek van de heemkundige kring "Crekel Beke", Kortemark, 1992 p. 171-203.

WERBROUCK M., DEMAREE J. e.a., De Grote Oorlog in het Krekedal Deel I 1914-1916, in Jaarboek van de heemkundige kring "Crekel Beke", Kortemark, 1999, p. 8 (iconografie).

WERBROUCK M., DEMAREE J. e.a., De Grote Oorlog in het Krekedal Deel II 1917-1920, in Jaarboek van de heemkundige kring "Crekel Beke", Kortemark, 2000, p. 19, 21, 26, 39 (iconografie).

www.westhoek.be

Bron   : BAERT S. & VANNESTE P. in samenwerking met CREYF S., DEVOOGHT K., GHERARDTS F. & MOEYKENS S. 2008: Inventaris van het bouwkundig erfgoed, Provincie West-Vlaanderen, Gemeente Kortemark, Deel I: Deelgemeenten Kortemark en Handzame, Deel II: Deelgemeenten Werken en Zarren, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen WVL40, onuitgegeven werkdocumenten.
Auteurs :  Vanneste, Pol; Baert, Sofie
Datum : 2008
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed

Joris Broché